نشریه مطالعات خاورمیانه
سال نهم شماره 2 (پیاپی 30، تابستان 1381)

تمامی کشورهای خاورمیانه، هرکدام به نوعی، درگیر مقوله هویت ملی هستند و این مسئله از زمان شکل گیری جغرافیای سیاسی جدید منطقه، در ابتدای قرن بیستم، تاکنون ذهن نخبگان سیاسی کشورهای خاورمیانه را به خود مشغول کرده است. در مقاله حاضر، نویسنده با تمرکز بر دو دوره فروپاشی امپراتوری عثمانی تا جنگ دوم جهانی، و جنگ سرد تا بحران نفتی دهه 1970 میلادی به بررسی نقش و اهمیت نیروهای فروملی، ملی، منطقه ای و فراملی در تحول روایتهای هویت ملی، در این منطقه پرداخته، و در این مسیر از رهیافت تکوین گرایی بهره گرفته است. از این دید، فرآیند تکوین هویتهای ملی در خاورمیانه متاثر از تعامل متغیرهای یاد شده بوده است و دولتها به عنوان مهمترین بازیگر کوشیده اند از سطوح مختلف فروملی، منطقه ای و فراملی برای تقویت روایت مورد نظر خود استفاده کنند. البته تحولات ایران و ترکیه در دوره های مورد بررسی بیانگر آن است که بعضی از این سطوح گاه به عنوان تقویت کننده و گاه به عنوان تحدیدکننده فعالیتهای دولت عمل کرده اند. در نهایت، با توجه به وجوه مشترک کشورهای منطقه و نیز ویژگی های خاص هر یک، نویسنده سه نوع روایت هویت ملی را در دوره اول (فروپاشی امپراتوری عثمانی تا جنگ جهانی دوم) و پنج نوع روایت را در دوره دوم (آغاز جنگ سرد تا دهه 1970 میلادی) شناسایی می کند.

عدم شکل گیری و نیز عدم تداوم احزاب سیاسی در خاورمیانه عربی از جمله موضوعات مهم برای شناخت و تبیین تحولات سیاسی و اجتماعی منطقه است. این موضوع، در مقاله حاضر، با تمرکز بر کشور کویت مورد توجه قرار گرفته است و نویسنده برای بررسی علل عدم شکل گیری احزاب سیاسی در این کشور به آزمون دو فرضیه پرداخته است. یکی از این دو فرضیه، قانون اساسی کویت را مانع اصلی در جهت شکل گیری احزاب سیاسی تلقی می کند، و دیگری نقش منفی خاندان حاکم را در این زمینه یادآور می شود. بازبینی موادی از قانون اساسی کویت و توجه به ساختار سیاسی این کشور، به ویژه مروری بر عملکرد خاندان حاکم پس از رهایی کویت از اشغال عراق، موجب ابطال فرضیه نخست و تایید فرضیه دوم می شود. بررسی دیدگاه های متفاوت نیروهای سیاسی کویت در زمینه فعالیت احزاب سیاسی و بهره گیری قوه مجریه از این اختلاف نظرها، بخش دیگری از مباحث نویسنده را تشکیل می دهد.

در یک دهه اخیر، پژوهش درباره وضعیت زنان و جایگاه آنان در حیات سیاسی واجتماعی کشورهای عرب شتاب بیشتری گرفته است، به ویژه اینکه عموم این کشورها درگیر مسایل و مشکلات خاص دوره گذار هستند. نویسنده مقاله حاضر که سالهاست درباره وضعیت زنان مراکش تحقیق می کند، نوشته خود را به دو بخش تقسیم کرده است: در بخش نخست، مسایل و مشکلات زنان این کشور با توجه به مفاد قانون اساسی و آمارهای رسمی و نیز تلاشهای دولت برای بهبود این وضعیت بیان شده است. مرور این مطالب نشان می دهد که هنوز موانع آشکار و پنهان بسیاری در راه زنان مراکشی برای حضور بیشتر و جدیدتر در زندگی سیاسی و اجتماعی این کشور وجود دارد که بی سوادی و کمبود امکانات بهداشتی از مهمترین آنها به شمار می رود. بخش دوم، که برگرفته از یک تحقیق میدانی است و با استفاده از پاسخهای مصاحبه شوندگان تهیه شده است، از یک سو مشکلات و موانع پیشرفت آنان را نشان می دهد و از سوی دیگر، آمال و آرزوهای زنان در یک جامعه در حال گذار را از زبان خودشان به نمایش می گذارد.

فرار مغزها از جمله پدیده های مهمی است که تمامی کشورهای خاورمیانه، کم و بیش، از آن رنج می برند. تا کنون تحقیقات فراوانی راجع به علل و انگیزه های بروز چنین وضعیتی صورت گرفته است و راه حلهای متفاوتی پیشنهاد شده است، اما آنچه که مقاله حاضر را خواندنی می کند، دیدگاه یک نویسنده عرب است که سالهاست در آمریکا اقامت دارد و اکنون نتیجه مطالعات وتجربیات شخصی خود را با تعدادی دیگر از فرهیختگان کشورهای عربی در میان می گذارد. حلیم برکات، در نوشته خود، پدیده فرار مغزها را به عنوان یک پدیده اجتماعی تلقی می کند و ضمن پذیرش آثار منفی چنین روندی، می کوشد جنبه های مثبت آن را هم نشان دهد. به نظر او، سانسور و عدم وجود آزادی در کشورهای عربی فرهیختگان عربی را ناچار به مهاجرت می کند و آنانی که قادر به مهاجرت نیستند، سهم چندانی در روند تولید علم و اندیشه ندارند. ویژگی مطلب حاضر در آن است که مقاله برکات بلافاصله مورد نقد اندیشمندانی از همان نسل قرار گرفته و فرضیه ها و نتایج آن مورد بررسی قرار می گیرد. این بررسی همچنین نشانگر نحوه برخورد اندیشمندان کشورهای عربی خاورمیانه با یک پدیده اجتماعی، بررسی ابعاد گوناگون آن و چگونگی مهار آن است.

خلیج فارس به دلیل منابع عظیم نفتی و موقعیت خاص ژئوپلیتیکی همچنان مورد توجه مراکز برنامه ریزی و سیاست گذاری کشورهای بزرگ قرار داد. گره خوردن امنیت بسیاری از کشورها با امنیت منطقه خلیج فارس موجب شده است که حوادث و وقایع آن با دقت و حساسیت پی گیری شود. در مقاله حاضر، ضعف هم گرایی بین کشورهای منطقه و متغیرهای اثرگذار بر این مسئله مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده ضمن بررسی متغیرهای داخلی (ساختار سیاسی، وضعیت اجتماعی، وضعیت اقتصادی و توان نظامی)، منطقه ای (موقعیت استراتژیک منطقه، اختلافات مرزی و بخش پیرامونی) و بین المللی (نظام بین المللی و سیستم نفوذ گذار)، امکانات و موانع موجود در راه ایجاد هم گرایی بین کشورهای منطقه را شناسایی می کند. از دید وی، نزدیکی جغرافیایی می تواند در ایجاد هم گرایی موثر باشد، ولی مشکلات و موانعی از قبیل تفاوت نگرشها و ارزشهای نخبگان کشورهای منطقه و عدم ثبات ساختارهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی وجود دارد که اگر روند هم گرایی را متوقف نکند، دست کم، با کندی مواجه می سازد.

مقاله حاضر با طرح این مسئله که آمریکا از همان زمان پایان جنگ آمریکا و متحدانش با عراق در سال 1991، درصدد برکناری صدام از قدرت بوده است، به بررسی سناریو های احتمالی در زمینه جانشینی صدام می پردازد. نویسنده دو سناریوی اصلی در این زمینه طرح می کند: نخست اینکه فردی از پایگاه قدرت صدام به قدرت برسد که در این صورت به رغم کاهش مشکلات موجود، بازهم احتمال ایجاد تهدید از سوی عراق باقی خواهد ماند؛ و دیگر آنکه، فردی بیرون از پایگاه قدرت صدام در مسند امور قرار گیرد که در این صورت از بسیاری از مشکلات داخلی و خارجی عراق کاسته خواهد شود. وی در نهایت توصیه هایی را برای آمریکا جهت برخورد کارآمدتر با موضوع جانشینی صدام مطرح می سازد.